14 / 16
MADE POSSIBLE BY
THE MAIZE TRUST
14
T
LHOTLHELETSO YA GO KWALA ATHIKELE E KE
ATHIKELE E E KWADILWENG KE ANDRIES WIESE
– ‘JAAKA MATHATA A DITŠHELETE A AFORI-
KABORWA A AMANANG LE KGEBO YA GAGO’,
E E GATISITSWENG MO
FARMER’S WEEKLY
YA
29 NGWANATSELE 2019. MATHATA A A LEBELELWANG
KE PHOKOTSO YA TLHOTLHWA YA MADI, PHOKOTSO YA
MAEMO A KGONO YA GO DIRISA MADI, BOIKANYO BA BA-
BEELEDI BA MADI LE BOELEDINTLE BA MADI. RE KA RE LE
MAEMO A GO GOLA A A KWA TLASE KGOTSA GDP E E KWA
TLASE KE BOTHATA BO BONGWE GAPE.
Go setse go fetile ngwaga, mme ditebelelopele tse di filweng mo athike-
leng di nnile nnete. Ranta e fokotsegile, ke go re tlholtlhwa ya yone e ile
tlase mme ga tlisa koketso ya tlhotlhwa ya dilo tse di romelwang teng,
jaaka ditokelelo tse dingwe tsa rona fa re jwala dijwalwa. Aforikaborwa e
fokoditswe go nna mo maemong a matswapo. Ke go re babeeledi ba madi
mo lefatsheng ka bophara ba bona Aforikaborwa e le lefelo la bodiphatsa
go boloka madi. Go fetola boikanyo ba babeeledi, ba mo gae le ba mo lefa-
tsheng ka bophara, mo Aforikaborwa go fokotsega ka gore babeeledi ga ba
na tlhomamiso ya gore ba tlaa bona poelo e e siameng fa ba dirisa madi a
bona mme tota fa ba ka bona madi a bona a boela mo go bona.
Ka tshimologo ya ngwaga gape go supilwe gore Aforikaborwa e mo
maemong a kgaotso ka gore GDP, e le maemo a go uma, e kwa tlase thata.
Go tshwantshanya le bokgwebo go raya gore lefatshe la rona ga re supe
poelo – tsenyo e tlase ga tiriso. Jalo, re tshwanetse go oketsa bokana ba
madi a re a adimang go duela ditiragalo tsa mmuso jaaka go duela dituelo
tsa badiredi ba mmuso. Go kgwebo maemo a ke tshupetso ya bolaodi bo
bo sa siameng.
Gape, re tlhasetswe ke mogare wa korona le lotlelelo e e e tlisitseng.
Kwa ntle ga ditlhaselo tse di tlisitsweng ke lotlelelo, jaaka re supile mo
athikeleng ya pele, (
Pula Imvula
Lwetse 2020) le mathata a a supilweng
mo temaneng ya pele ga e, setshwantsho se se letobo se se supang
tshenyetsosetšhaba ka ntlha ya thuso ka madi mabapi le mogare wa
Covid-19 se ntshe se phuthologa. Tshenyetsosetšhaba gape e ntse e
fokotsa maikutlo a a siameng go Aforikaborwa mo lefatsheng go ya le
tiriso ya madi.
Dintlha tse ke dintlha tse di maswe thata tse di ntseng di kolopelwa
go balemirui ba rona, ba bannye le ba bagolo. Go ya le bolaodi ba
kgwebo ya gago ya bolemirui o ka lebagana le dintlha tse kgotsa o ka
leka go di tila. Tlhaselo ke gore dintlha tsotlhe tse di kwa ntle ga kgono
ya molemirui, ke dintlha tsa kwa ntle ga ditiragalo tsa gagwe.
Ka mafoko a mangwe, ditswamorago tsa mathata a go ya le tsa
mo polaseng ke mathata a a tsamaelanang le ditokelelo jaaka mafura,
dikhemikale, menontsha le didiriswa mme tlhotlhwa ya tsona e ntse e
oketsega ebile madi a o ka a dirisang mo kgwebong ya gago a ntse e
fokotsega gagolo. Ka fa gongwe, gape ke nnete gore fa tlhotlhwa ya
ranta e fokotsega o neiwa tšhono ya go romela dilo ntle.
A re nne le boikanyo ba go batla go tswelela pele mme ra
ipaakanye go lebagana le dintlha tse di maswe tse ebile ra sekaseka
ditšhono tse di tlaang le mathata a. Bogolo o ka leka go sireletsa diti-
ragalo tsa gago kwa ntle ga go lebelela gore di thubiwa jang. Ga re
kgone go tsaya dintlha tse ka go re ga di kotsi fa re lebagana le bon-
nete ba tsona mabapi le tiriso ya madi, mme di ka nna setsoseletso
sa maikutlo a rona. Go ka nna tshwanelo go lebagana le dintlha tse
go kgona go nna molemirui yo o kgonang go tswelela pele. Batho ba
tshwanetse go ja.
NNETEFATSA GORE DITEKANYO DI NNE TENG
Go lebagana le dintlha tse apara ditshireletso tse o di tshotseng mme
o lebagane le tsona:
• Tlhokomela gore o nne le
thulaganyo ya dipego e e siameng
go
kgona go sekaseka dintlha tsa tirisomadi mo polaseng ya gago ka
tshwanno. Ka go dirisa ditshupetso tsa go dirisa bolemirui ka tlha-
malelo go tlaa thusa go netefatsa go rulaganya dipego tse di sia-
meng mme go tlaa tokafatsa tiriso ya kitso.
• Laola kelelomadi ya gago ka tlhokomelo ka go dirisa
lenaneo la
kelelomadi
la gago tota go ya le go reka dilo. Tlhokomela sentle
go se reke gore go rekiwe fela tota go ya le dilo tse di jang madi
a mantsi (didiriswa, metšhene). Phokotsotlhotlhwa gantsi ga se ya
nnete. Ka go se nne le
lenaneo la kelelomadi
le le siameng o ka se
kgone go laola go elela ga madi a gago ka tshwanno.
• Loala tirisomadi ya gago kgotsa ya mo ntlong ya gago – go thusa
gagolo ebile go siame go nna le ditekanyetso tse pedi tse di farolo-
ganeng tsa tirisomadi. Se tshele ka maemo a o sa kgoneng go a duela.
• Loala tlhotlhwa ya ditokelelo tsa gago ka go dirisa leano la kgwebo
ya polase mme tsaya dikgato tsa go fokotsa tiriso ya madi. Ka go
rulaganya
setlamo sa letseno la madi le le siameng
, go ka kgo-
negwa. Netefatsa gore o dirise bokana bo bo lekaneng ba ditokele-
lo jaaka go supilwe kgotsa jaaka go logetsweng leano.
• Sekaseka maemo a madi a bofelo a kgwebo ya bolemirui ya gago
ka kelotlhoko. Dirisa
sesupatekatekano
sa gago mme lebelela ka
kelotlhoko kgono ya gago ya go duela tse o tshwanetseng go di
duela. Kadimo ya madi ga se tsala ya gago mme sekoloto se se kwa
godimo go feta se usitse balemirui ba bantsintsi. Jaaka go ntse tsa-
lo ya madi e kwa tlase ka ntlha ya segajaja, mme se bone ntlha e e
le tšhono ya go oketsa bokana ba madi a o ka a adimang. Maemo a
tsalo a tlaa oketsega gape kwa pele. Fa o tlhoka go adima madi ruri,
leka go bofa maemo a tsalo a a kwa tlase jaaka go ka kgonegwa.
• Sekaseka mekgwa ya go uma ya gago. Dirisa bolemirui mabapi le
tlhago mme tswelela go tokafatsa boitekanelo ba mebu ya gago.
Dirisa ditshupetso tsa bolemiruitshomarelo, go tlaa tshegetsa
phokotso ya tirisomadi mabapi le ditokelelo tse o di dirisang.
• Botlhokwa thata – a o na le
leano la kgwebo le le lolameng
?
BOKHUTLO
Ditekanyo tse dingwe tse di supilweng fa di setse di tlhalositswe mo dia-
thikeleng tsa pele go tloga mo maemong a a farologaneng mme go di
busetsa gape go gatelela fela botlhokwa ba ditekanyo tse. Gakologelwa
gore thuso ya go fetola le go sekaseka gape maemo a kgwebo ya gago e
teng. Dirisa bonatla bo bo leng teng mo bokgwebo ba bolemirui le dithula-
ganyo tsa bolemirui jaaka Grain SA.
LEBAGANA LE MATHATA A
DITŠHELETE
a Aforikaborwa
Marius Greyling, Mokwadi wa
Pula Imvula. Romela emeile go
mariusg@mcgacc.co.za